Niksar Kalesi’nde bulunan kültür varlıklarının ortaya çıkarılması için kazı çalışmaları başlatılmıştır. 2021 Niksar Kalesi kazısı Tokat Müzesi başkanlığında, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Öğr. Üyesi Turgay YAZAR’ın bilimsel danışmanlığında yürütülmüştür. Ayrıca kazı çalışmalarına Ondokuz Mayıs Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Doç. Dr. Davut YİĞİTPAŞA, Sanat Tarihi Bölümü’nden Dr. Şuayip ÇELEMOĞLU, Dr. Bilge BAHAR, İstanbul Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Fadime Suata ALPRASLAN, Uzm. Danişment Hüseyin ŞAHİN, Uzm. Özgür DÜLGER, Uzm. Didem GÜZEL, Mahmut GİRİŞEN, İremnur İSKENDER ile Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü, Arkeoloji Bölümü ve Cumhuriyet Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nden 18 öğrenci katılmıştır.
Niksar ilçe merkezinde, Kelkit Çayı’na karışan Çanakçı Deresi ile bu dere ile birleşen Maduru Deresi arasındaki tepede yer alan Niksar Kalesi, Pers kökenli Pontus Krallığı zamanında kurulmuş, Roma ve Bizans döneminde büyütülmüş, Danişmendli, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde onarılarak kullanılmıştır. Yapıldığında iç kale alanını tanımlayan sur duvarları, iç, dış ve orta sur duvarları olarak üç ayrı hat oluşturmuştur.
Malazgirt Savaşı’ndan sonra muhtemelen 1076 yıllarında Türkler tarafından ele geçirilen şehir, Danişmentlerin ilk taht merkezi (başkenti) olmuştur. Niksar Kalesi Türklerin Anadolu’da yerleştikleri ilk kalelerden biri olması bakımından önemli bir yerleşmedir. İlçe merkezine hâkim konumundaki Anadolu’nun ikinci büyük kalesinde; medrese, iki hamam, iki mescit, kilise ve hapishane kalıntıları bulunmaktadır. İç Kale’ye hâkim bir noktada yer alan Fetih Camisi, Anadolu’daki ilk Türk camilerinden biri olması bakımından Türk-İslam mimarisi için önem taşımaktadır. Camiye bitişik olarak inşa edilmiş olan mekanların ise Danişmentlerin sarayına ait olduğu düşünülmektedir.
Kalede yapılan kazı çalışmaları, kalenin tarihi evreleri, kalede bulunduğu düşünülen saray, fetih camisi, hamam gibi kültür varlıklarının ortaya çıkarılmasını sağlayacak, ayrıca Türkiye’deki kale çalışmalarına katkı sunacaktır.
